Język niemiecki - encyklopedia.biolog.pl

Język niemiecki w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Słownik niemiecko-polski, polsko-niemiecki online

Język niemiecki (niem. deutsche Sprache, Deutsch /d ɔ ʏ̯t͡ʃ /) – język z grupy zachodniej rodziny języków germańskich. W lingwistyce traktuje się go jako grupę kilku języków zachodniogermańskich, które często są określane jako języki niemieckie; standardowy język niemiecki (Standard Hochdeutsch) oparty jest na Biblii Marcina Lutra, która z kolei opiera się na języku mówionym w Górnej Saksonii i Turyngii.

Spis treści

1 Języki zachodniogermańskie
2 Wpływ na inne języki
3 Użytkownicy na świecie
4 Ortografia
5 Akcent wyrazowy
6 Fonetyka i fonologia a pisownia niemiecka
- 6.1 Przykładowy tekst
7 Gramatyka
8 Zobacz też
9 Uwagi
10 Przypisy
11 Linki zewnętrzne

Języki zachodniogermańskie | edytuj kod

W skład języków zachodniogermańskich, które przede wszystkim ze względów politycznych, a nie lingwistycznych są powszechnie uważane za „jeden język niemiecki” wchodzą:

alemański (Szwajcaria, Liechtenstein, Alzacja, Szwabia, w tym południowa część landu Badenia-Wirtembergia i Vorarlberg)
bawarski (Górna Bawaria, Dolna Bawaria, Górny Palatynat, Południowy Vogtland, Austria – oprócz kraju związkowego Vorarlberg, Samnaun w Gryzonii, Prowincja Bolzano, dawniej także część Szumawy i Lasu Czeskiego na terenie Czech i Moraw)
górnofrankijski (Frankonia),
środkowofrankijski, zwany też zachodniośrodkowoniemieckim (Hesja, Palatynat, mowa okolic Kolonii i wschodniej Mozeli),
wschodniośrodkowogórnoniemiecki (do którego można zaliczyć „Standard Hochdeutsch”, oraz gwary z obszaru Górnej Saksonii, Turyngii, Anhaltu, południowej Brandenburgii oraz ze Śląska; dawniej również Prusy Górne, Sudety^{[potrzebny przypis]}) oraz
dolnoniemiecki (Dolna Saksonia, Meklemburgia, północna Brandenburgia, Pomorze – obecnie tylko Przednie, dawniej również Prusy Dolne^{[potrzebny przypis]}; historycznie również język niderlandzki (dolnofrankijski), a za nim afrikaans stanowią odmianę języka dolnoniemieckiego^[4]^[5]^[6]).

Wpływ na inne języki | edytuj kod

Języki niemieckie (często w kontakcie z innymi językami) odegrały kluczową rolę w kształtowaniu się kilku innych języków. Przykładem jest tu wykształcony w średniowieczu język jidysz. W XIX wieku natomiast z kilku etnolektów niemieckich w Pensylwanii wykształciła się odmiana pensylwańska.

Użytkownicy na świecie | edytuj kod

Język niemiecki ma swoich użytkowników w wielu krajach, gdzie nie ma statusu oficjalnego. Są to: Stany Zjednoczone, Brazylia, Kanada, Francja, Argentyna, Rosja, Kazachstan, Australia, Holandia, Wielka Brytania, Hiszpania, Chile, Paragwaj, Węgry, Południowa Afryka, Meksyk, Izrael, Rumunia i Czechy. W Namibii ma status języka narodowego (w przeszłości był urzędowym).

Według raportu „Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015” w roku 2015 na całym świecie języka niemieckiego jako obcego uczyło się około 15,4 miliona osób^[7]. Najwięcej osób uczyło się niemieckiego odpowiednio: w Europie – 9,4 mln, w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw – 3,1 mln, w Afryce – 0,85 mln, Azji – 0,79 mln oraz w USA i Kanadzie – 0,53 mln. Na poziomie studiów wyższych niemieckiego jako języka obcego uczyło się w 2015 roku ok. 1,3 mln studentów^[7]. Krajem, w którym największa liczba osób uczyła się w 2015 roku języka niemieckiego była Polska – 2,28 mln osób, drugie miejsce zajmowały Wielka Brytania oraz Rosja – po 1,55 mln, a trzecie Francja – 1 mln uczących się^[7]. W Polsce nauka języka niemieckiego oraz francuskiego, jako nośników nowoczesnej zagranicznej kultury i nauki, stawała się popularna od czasów Oświecenia. Dotyczyło to również pozostającego poza władzą państw niemieckojęzycznych Królestwa Kongresowego. W dwudziestoleciu międzywojennym języka niemieckiego w polskich szkołach średnich uczyło się 60% uczniów. W PRL-u rola języka niemieckiego w nauczaniu spadła, pod koniec tego okresu dotycząc 12% uczniów szkół podstawowych i ok. 30% uczniów szkół średnich. Na początku XXI wieku (w roku szkolnym 2011/2012) w polskich szkołach różnego typu język niemiecki był obowiązkowym przedmiotem dla 39% uczniów^[8].

Europa niemieckojęzyczna Świat niemieckojęzyczny Dialekty niemieckie

Ortografia | edytuj kod

Osobny artykuł: Alfabet niemiecki.

Alfabet niemiecki jest odmianą alfabetu łacińskiego i składa się z 30 liter. Oprócz 26 liter klasycznych zawiera także przegłosy ä, ö i ü (tzw. umlauty) oraz ß (tzw. Es-Zett lub scharfes S). Przy braku odpowiednich czcionek muszą one być zastępowane odpowiednimi dwuznakami (ä = ae, ö = oe, ü = ue, ß = ss).

A Ä B C D E F G H I J K L M N O Ö P Q R S ẞ T U Ü V W X Y Z a ä b c d e f g h i j k l m n o ö p q r s ß t u ü v w x y z

Cechą charakterystyczną niemieckiej ortografii jest pisownia wszystkich rzeczowników wielką literą (występująca współcześnie ponadto jedynie w ortografii jęz. luksemburskiego; do 1948 r. obowiązywała ona również w języku duńskim).

W 1998 r. wprowadzono reformę (potem kilkakrotnie modyfikowaną) niemieckiej ortografii, która polega m.in. na wariantowym zniemczeniu pisowni niektórych wyrazów obcych, zwiększeniu liczby wyrażeń pisanych rozdzielnie oraz wielką literą, jak również zamienieniu ß występującego po krótkiej samogłosce na ss oraz zwiększeniu częstotliwości używania litery ä zamiast e. Nowa pisownia formalnie obowiązuje już w Niemczech i Austrii, jest jednak ignorowana przez największe wydawnictwa prasowe^{[potrzebny przypis]}.

Wygląd szkolnego pisma ręcznego w języku niemieckim był ściśle uregulowany. Do 1925 r. było to pismo zwane Kurrentschrift (kurrenta; inaczej Spitzschrift), a w latach 1935–1941 Sütterlinschrift (inaczej Deutsche Schrift). Do dzisiaj widać te wpływy w piśmie ręcznym starszego pokolenia Niemców.

Dla niemieckiego ze Szwajcarii i Liechtensteinu charakterystyczny jest brak litery ß w pisowni, zastępuje się ją podwójnym „s” (ss).

Akcent wyrazowy | edytuj kod

Akcent wyrazowy w języku niemieckim pada w zdecydowanej większości wyrazów na pierwszą sylabę w wyrazie, np. dol·met·schen ˈdɔlmɛt͡ʃən^[b]. W wyrazach złożonych z dwóch samodzielnych wyrazów np. Plat·ten-spie·ler ˈplatənˌʃpiːlɐ wyróżnia się dwa akcenty – główny na pierwszą sylabę pierwszego członu i poboczny na pierwszą sylabę drugiego członu. Wyjątkami są:
- czasowniki i imiesłowy z nieakcentowanym przedrostkiem, np. übersetzen ʏ b ɐ ˈ z ɛ t͡s ə n, gemacht g ə ˈ m a x t oraz utworzone od nich rzeczowniki, np. Übersetzung ʏ b ɐ ˈ z ɛ t͡s ʊ ŋ, das Gemachte d a s g ə ˈ m a x t ə;
- niektóre wyrazy pochodzenia obcego np. Partei p a ʁ ˈ t a ɪ̯;
- samogłoski długie są akcentowane.

Fonetyka i fonologia a pisownia niemiecka | edytuj kod

W niemieckiej pisowni występuje wiele wieloznaków, takich jak:
- ae^[c] – oznacza głoskę /aː/ np. Raesfeld ˈ ra ːs ˌ f ɛ l t.
- au – oznacza /aʊ/ np. Haus ha ʊ̯s
- ch – oznacza w sąsiedztwie fonemów /a/, /o/, /u/ i wieloznaku /au/ głoskę x tzw. Ach-Laut (przykłady: Nacht n axt, wach v ax, Bauch b a ʊ̯χ), po e, i, ä, ö, ü, ei, ai, eu, äu, l, r, m, n, –chen oraz w wyrazach obcego pochodzenia miękkie ç, zbliżone do wymowy ch w polskim wyrazie chirurg (przykłady: Pech p ɛç, Chemie çe m i :, ich ʔ ɪç, China ˈçi ː n a, Nächte ['n ɛçt ə, Eiche ˈ a ɪ̯çə, euch ɔ ɪ̯ç, Mädchen ˈ m ɛ ː tçə n lub ˈ m e ː tçə n), W wyrazach greckich na początku wyrazu przed fonemami /a/,/o/ oraz przed spółgłoską oznacza głoskę k, np. Charakter ka'ʁ a k t ɐ, Cholera ['kɔ l ə ʁ a, Chrom kʁ o ː m
- chs – oznacza /ks/ (przykłady: wachsen ˈ v ak sn̩)
- dsch – oznacza głoskę d͡ʒ występującą wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Dschungel ˈd͡ʒʊ ŋ ə l
- Końcówka -er ulega asymilacji do tzw. r zwokalizowanego^[d] ɐ np. Mutter ['m ʊ tɐ (zjawisko to nie występuje jednak w niektórych wariantach standardowego niemieckiego (np. u większości Szwajcarów) i jest zastępowane przez [r̩] lub [ər].
- ie – oznacza i : lub ɪ. (przykłady: Knie k ni ː, ale Vietnam ˌ vi ɛt ˈ n a m, das Viertel fɪr t ə l)
- io – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego j o ː lub i ː o ː np. ionisch /ˈj o ːn ɪ ʃ/ lub /ˌ i ː ˈ o ː n ɪ ʃ/
- ig – oznacza w nieakcentowanym wygłosie dwuznak /ɪ ç/, a w odmianie /ɪ ɡ/. np.: fleißig ['f l a ɪ̯sɪ ç i der fleißige Student d e ː ɐ̯ ['f l a ɪ̯sɪ ɡɐ ʃ t u ˈ d ɛ n t
- ng – oznacza zwykle głoskę (ŋ), np. fangen ˈ f aŋə n. W niektórych wyrazach obcego pochodzenia oznacza ŋ g, np. anglikanisch aŋ gl i ’k a ː n ɪ ʃ
- nk – oznacza zbitkę spółgłosek^[e] ŋ k, np. Enkel ˈ ɛŋ kə l
- oe, oi – oznacza głoskę œ np. Dietrich Bonhoeffer ˈ d i ː t ʁ ɪ ç ˈ b o ː n hœf ɐ lub oznaczają głoskę /oː/ (przykłady: Soest zo ːs t, Voigt fo ːk t). Występują tylko w nazwach własnych.
- oey^[c] – oznacza głoskę /ø:/ np. Bad Oeynhausen b a :t'ø :n h a ʊ z n.
- ou – oznacza w Namibii œ ŭ lub ɔ ŭ, np. Oukie œ ŭk i ː albo ɔ ŭk i ː
- Końcówka -ow występujące regionalnie w nazwach miejscowości oznacza długą głoskę /oː/, np. Güstrow ˈ g ʏ s t ro ː oraz sporadycznie w niemieckich nazwiskach (gdy występuje w obcojęzycznych nazwiskach czytane jest zgodnie z oryginalną wymową)
- qu – zwykle oznacza /kv/ np. Quelle ['k v̥ɛ l ə.
- rh – oznacza fonem /r/, realizowany jako r, ʀ lub ʁ (występuje wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia – np. Rheumatismus ˌʁɔ ʏ̯m a ’t ɪ s m ʊ s
- sp – oznacza /ʃp/ z wyjątkiem pozycji wygłosowej, wówczas – sp /sp/ (przykłady: Sport ʃ pɔ ʁ t), także w wyrazach obcego pochodzenia np. Spartakiade ˌʃ pa ʁ t a ’k ɪ̯a d ə (ale: Wespe ['v ɛs pə). Litera s przed dwuznakiem ph oznacza s: Sphäre ['sf e ː ʁ ə. Istnieją też dialekty, w których sp zawsze oznacza s p lub zawsze ʃ p.
- st – oznacza /ʃt/ z wyjątkiem pozycji wygłosowej – wówczas /st/. ʃ t wymawiane jest także w nagłosie wyrazów obcego pochodzenia, np. Stratosphäre ˌʃ tʁ a t ɔ's f e ː ʁ ə (ale: Bestie ['b ɛs tɪ̯ə, Vestalin v ɛs ’ta ː l ɪ n). Istnieją też dialekty, w których st oznacza zawsze s t lub zawsze ʃ t.
- ti – oznacza w śródgłosie przed samogłoską głoskę t͡s ɪ występującą wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Vegetation v e g e t a ˈ t͡s ɪ ɔ ː n.
- tsch – oznacza /t͡ʃ/ np. Deutsch d ɔ ɪ̯t͡ʃ
- tz – oznacza t͡s np. w wyrazie Katze ['k at͡sə
- ue – oznacza głoskę ʏ np. Ueckermünde ʏk ɐ ˈ m ʏ n d ə lub /uː/ np. Buer bu ːɐ̯. Występuje w nazwach własnych.
- ui i uy, występujące w pisowni regionalnej, oznaczają głoskę /yː/, np. Duisburg ['dy ːs b̥ʊ ʁ k, Neukirchen- Vluyn n ɔ ʁ t ’k ɪ ʁ ç ə n 'f ly ːn, Huy ˈ hy ː. W nielicznych wyrazach, głównie obcego pochodzenia, ui występuje także w pisowni standardowej na oznaczenie dyftongu ʊ ɪ̯ (np. Uigure ʊ ɪ̯'g u ː ʁ ə, pfui pfʊ ɪ̯).
- zig – oznacza t͡s ɪ ç np. Zwanzig ˈ t͡s v a nt͡s ɪ ç
- zsch^[c] – oznacza głoskę t͡ʃ, np. Zschopau ˈt͡ʃo ː p a ʊ
- tzsch^[c] – oznacza głoski t͡s ʃ, np. Friedrich Wilhelm Nietzsche ˈ f ʁ i ː d ʁ ɪ ç ˈ v ɪ l h ɛ l m ˈ n i ːt͡s ʃə.
- ai, ay, ei,ey – zwykle oznacza dyftong /a ɪ̯/, przykłady: Mais ma ɪ̯s, Bayern ['ba ɪ̯ɐ n, Leim la ɪ̯m, Meyer ['ma ɪ̯ɐ.
- äu, eu, oi, oy – zwykle oznacza dyftong /ɔ ɪ̯/. Przykłady: läuten ˈ lɔ ɪ̯t ə n, Beutel ˈ bɔ ɪ̯t ə l, także w wyrazach pochodzenia greckiego np. Euthanasie ˌ ʔɔ ʏ̯t a n a ’z i ː, Alois ['ʔ a lɔ ʏ̯s, Hoyerswerda ['hɔ ʏ̯ɐ s v̥ɛ ɐ̯d a ˙.
- Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą spółgłoskę (np. bb, dd, ff, gg, kk, ll, mm, nn, pp, rr, ss, tt) i należące do jednego morfemu czyta się jako jeden dźwięk, inaczej niż w języku polskim. Przykłady: (Ebbe ˈ ɛbə, Kladde ˈ k l adə, Schiff ʃ ɪf), Flagge ['f l aɡə, zurückkommen t͡s u ˈ ʀ ʏk ːɔ m ə n toll t ɔl, kommen ˈ k ɔmə n, Sonne ['z ɔnə, Treppe ˈ t ʁ ɛpə, starre ˈ ʃ t a ʁ e, essen ˈ ɛsə n, retten ˈ ʁ ɛtə n. Zapis ten jednocześnie oznacza, że poprzedzająca taką spółgłoskę samogłoska jest krótka.
- Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą samogłoskę (aa, oo lub ee) czyta się jako jeden dźwięk (jedną długą samogłoskę), inaczej niż w języku polskim. Przykłady: Saal za ːl, Boot bo ːt, Seele ['ze ːl ə. Podwójne uu występujące na przykład w wyrazie Genugtuung g ə'n u ː k ˌ tu ː ʊŋ czyta się jednak jako dwie samogłoski ze względu na przebiegającą między nimi granicę morfemów. Z podobnych względów podwójne ii w wyrazie assoziieren w wymowie starannej oznacza dwie samogłoski: a s o t͡sɪ'i ːʁ ə n. Również podwójne ee w wyrazie beenden nie oznacza z tego powodu jednej długiej samogłoski: bə'ʔ ɛn d ə n.
- Sąsiadujące litery (np. ck, tz, dt, ph^[f], sch, ah, äh, eh, ih, ..., th^[f], gh, dh, ..., oraz tylko w nieakcentowanych końcówkach w wymowie potocznej: el, em, en i standardowej: er – oznaczają pojedynczą głoskę wynikającą z ogólnie ustalonej zasady odczytywania kombinacji liter. Przykłady: Zucker ˈ t͡s ʊkɐ, Schreck ʃ ʁ ɛk, Katze ['k at͡sə, Stadt ˈ ʃ t at, Physik fy ˈ z ɪ k, Phase ['fa ː z ə – także w imionach, np. Sophie, Schaf ʃa ː f, Thema ['te ː m a ˙, Wandel ˈ v a n dl, kleinem ˈ k l a ɪ nm, Herzen ˈ h ɛ ɐ t͡sn, Schüler ˈ ʃ ʏ ː lɐ.

Uwaga: powyższe zbitki liter mogą czasami oznaczać oddzielne głoski, jeśli użyto ich w zapisie oddzielnych morfemów, np.: beurteilen b ə'ʔ u ʁ t a ɪ l ə n, beinhalten b ə'ʔ ɪ n h a l t ə n, entzückend ɛ n t ’t͡s ʏ k ə n t, entscheiden ɛ n t'ʃ a ɪ̯d ə n, angeblich ['ʔ a n g e ː p l ɪ ç, ankommen ['ʔ a n k ɔ m ə n, Häschen ['h e ː s ç ə n itp.

Litera c występuje poza dwuznakami jedynie w nowszych zapożyczeniach (np. Creme kʁ ɛ ː m lub kʁ e ː m), Container kɔ n ’t e ː n ɐ, Center ['sɛ n t ɐ, imionach (np. Claudia ['kl a ʊ d ɪ̯a) i nazwach miejscowych. Oznacza głoskę k przed samogłoskami a, o oraz u, a także przed spółgłoskami, rzadziej t͡s lub s.
Litery d, t, n oznaczają głoski apikalne (nie jak w języku polskim koronalne)^{[potrzebny przypis]}
e – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą – w pisowni standardowej wyłącznie przez literę i (np. viel fi ːl) – regionalnie także literę o (np. Soest zo ːs t). /eː/ i /ɛː wymawiane są w sposób zbliżony do polskiego „ej”, przykłady: leer le ːɐ̯, Bär bɛ ːɐ̯. Natomiast samodzielne końcowe ə wymawiane jest jako zredukowana samogłoska^[g] szwa np. Mücke ˈ m ʏ kə.
h – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczanej przez literę poprzedzającą, przykłady: Schuh ʃu ː i Schuhe ['ʃu ːə). Ortografia niemiecka nie jest w tym wypadku jednak konsekwentna, ponieważ często długości samogłosek nie oznacza się w piśmie. A więc na przykład chociaż w wyrazie Stühle ['ʃ ty ːl ə litera h oznacza długość samogłoski oznaczanej przez ü, tj. y ː, to już przy tej samej samogłosce w wyrazie Schüler ['ʃy ːl ɐ litera h nie pojawia się w zapisie. Dodatkowo h występuje w części wyrazów również tam, gdzie jej funkcja oznaczania długości jest zbędna, ponieważ rolę tę spełniają inne litery, np. w er sieht) ['ʔ e ː ɐ̯ 'zi ːt litera h jest zbędna z punktu widzenia oddawania w zapisie długości samogłoski i ː, ponieważ długość oznacza już dwuznak ie. O regułach użycia litery h w ortografii nie decydują więc wyłącznie względy fonetyczne, ale też historyczne oraz korelacja z innymi formami danego wyrazu (por. omówione sieht, bo sehen). Samodzielna litera h oznacza w nagłosie spółgłoskę h, różną od x, przykłady: hin hɪ n, występuje także w rzeczownikach złożonych rothaarig ˈ r o ː tha ː r ɪ ç. Przed l, m, n, r i po samogłoskach występuje tzw. h-nieme. Przykłady: Jahr ja ːɐ̯ i Jahr j a ːɐ̯, Kuhle ˈ ku ːl ə, Kuhle ˈ k u ːlə, Schuhe ˈ ʃu ːə, gehen ge ːə n(dodatkowo długa samogłoska e wymawiana jest w sposób zbliżony do polskiego ej, choć w Austrii wymawia się g e ːhə n.
i – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą, ale występuje jedynie regionalnie w stosunku do litery o (np. Troisdorf ['t ʁo ːs d̥ɔ ʁ f)
Ze względu na dialekty istnieją trzy równoprawne warianty realizacji fonemu /r/ – r, ʀ i ʁ
Samodzielne s oznacza z w nagłosie przed samogłoską np. Sache za x e, w śródgłosie między dwoma samogłoskami np. Glaser ˈ g l a ːzɐ, natomiast w nagłosie przed spółgłoską, śródgłosie przed spółgłoską, wygłosie oraz w zapożyczeniach z języka angielskiego oznacza s, przykłady: Sphäre ['sf e :ʁ ə, Mast m ast, Haus h a ʊ̯s, Sex sɛ k s również z ɛ k s (zbitki st, sp, sch, ss omówiono powyżej).
Litera o oznacza /oː/, które wymawia się inaczej niż w języku polskim np. Bote ˈ bo ːt ə. o wymawia się zaś tak samo jak w języku polskim.
Litera ß oznacza głoskę s np. weiß v a ɪ̯s, w odróżnieniu od ss (również oznaczającego s np. Fass f as) występuje w zapisie po samogłoskach długich i dyftongach. Dodatkowo dla zastąpienia litery ß przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się sz lub ss.
Litera t oznacza przed samogłoską w wyrazach obcego pochodzenia t͡s) np. Nation n at͡si̯o :n), zaś w wyrazach rodzimie niemieckich t), np. Tisch tɪ ʃ
Litera x oznacza k s np. Xerographie k se ʀ o ɡ ʀ a ˈ f i ː.
Litera v oznacza w nagłosie głoskę f np. Vater ˈfa ː t ɐ z wyjątkiem wyrazów obcego pochodzenia, w których oznacza zazwyczaj głoskę v, np. w wyrazie Virus ['vi ː ʁ u s.
Litera y oznacza w śródgłosie głoskę /yː/ (Lyrik ['ly ːʁ ɪ k), y (Physik fy'z i ː k) lub ʏ (Sylt ['zʏl t), natomiast w wygłosie głoskę ɪ (Franz Vranitzky ['f ʁ a n t͡s f ʁ a ’n ɪ t͡s kɪ)
Litera z – oznacza głoskę t͡s, przykłady: Zorn ['t͡sɔ ʁ n, Zahn t͡sa ː n
W języku niemieckim występują też tzw. umlauty:
- Litera ä oznacza głoskę ɛ (Äste ['ʔɛs t ə) lub /ɛː/ (spät ʃ pɛ ːt) (zastępowana jest najczęściej przez e ː, np. spät ʃ pe ːt). Dodatkowo dla zastąpienia litery ä przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się ae np. w nazwiskach Lothar Herbert Matthäus → Lothar Herbert Matthaeus
- Litera ö oznacza głoskę œ, np. (öffnen ['ʔœf n ə n) lub /øː/, np. mögen ['mø ːg ə n, czasem ø np. Föderation ˌ fød ɛ ʁ a ’t͡s ɪ̯o ː n, także ø ˑ (Ökonomie ø ˑk o ˑ n o ˑ ˈ m i ː). Dodatkowo dla zastąpienia litery ö przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się oe np. w nazwiskach Andreas Widhölzl → Andreas Widhoelzl
- Litera ü oznacza głoskę ʏ (Flüchtling ['f lʏç t l ɪ ŋ lub /yː/ (fühlen ['fy ːl ə n) także y ˑ (amüsieren a my ˑˈ z i ː ʀ ə n). Dodatkowo dla zastąpienia litery ü przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się ue np. w nazwiskach Andreas Küttel → Andreas Kuettel, stronach internetowych Süddeutsche Zeitung → http://www.sueddeutsche.de/, adresach e-mailowych np. Süddeutsche Zeitung → redaktion@sueddeutsche.de
Przed samogłoską akcentowaną w nagłosie morfemu występuje zwarcie krtaniowe ʔ, nieoznaczane w piśmie.
Spółgłoski dźwięczne ulegają ubezdźwięcznieniu w wygłosie przykłady: halb h a lp (b dźwięczna, p bezdźwięczna), Pferd pf e ː ɐ̯t (d dźwięczna, t bezdźwięczna), Weg v e ːk (g dźwięczna, k bezdźwięczna). Spółgłoski bezdźwięczne p, t, k wymawiane są z przydechem. Istnieją też ich nieprzydechowe odpowiedniki powstałe w wyniku ubezdźwięcznienia b, d i ɡ w nagłosie morfemu po spółgłosce przydechowej, np. w wyrazie abgeben ['ʔ ap ʰ ke ː b ə n (częściej notowane jako ['ʔ ap g̊e ː b ə n) głoska ɡ w nagłosie morfemu -geben traci dźwięczność, lecz nie zyskuje przydechu po przydechowym p ʰ w wygłosie morfemu ab-.
Wyrazy i zwroty zapożyczone z języka angielskiego i francuskiego wymawiane są zwykle w sposób jednakowy z wymową obcą, np. Smith ['smɪθ, Niveau ni’voː lub w sposób zbliżony, np. First Lady ['fœəst 'leːdɪ (ang. ['fəːst 'leɪ̯dɪ), E-Mail ˈʔiːmeːl (ang. ˈʔiːmeɪ̯l), Sex zɛks (ang. sɛks), Etui e’tyiː (fr. e’tɥi)
- ea – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego i ː np. Easteregg ˈi ːs t ɐ ˌ ʔ ɛ k
- ou – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego Outsourcing ˈa ʊ̯ts ɔ ː s ɪ ŋ
- ya – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego j a np. Yacht j ax t
- ye – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego j e ː np. Yeti ˈj e ːt i
W sylabach otwartych (kończących się samogłoską) samogłoskę wymawia się długo np.: fra ·gen ˈ f ra ːg ə n); lub krótko np.: mo·ti·viert m o tiˈ v i ː ɐ̯t
W sylabach zamkniętych (kończących się spółgłoską) samogłoskę wymawia się krótko, przykłady: kom·men, ler·nen, schmer·zen, Lek·tor, Mor·gen. Wyjątek stanowią samogłoski w wyrazach jednosylabowych, zakończone spółgłoską pojedynczą. Samogłoski w tych wyrazach są długie i należy je odpowiednio dłużej wymawiać. Przykłady: der de ːɐ, gut gu ːt, wir viː ɐ, Tag t a ː k, Weg v e ː k, Fuß fu ːs, Spaß ʃ pa ːs. Ponadto należy pamiętać, że nieme „h” jest wskaźnikiem długości poprzedzającej je samogłoski. (Przykłady: Uhr, Stahl, Ohr, ihr, nehmen) Wskaźnikiem zaś krótkości samogłosek poprzedzających są zarówno dwie jednakowe, jak również dwie różne spółgłoski. (Przykłady: kom-men, ler-nen, singen, nicht, Gruppe, Kollege) Podwójne spółgłoski wymawia się w języku niemieckim (w przeciwieństwie do polskiego) tak jak pojedyncze spółgłoski, czyli krótko.
Samogłoski przed zbitką (parą) spółgłosek należącymi do tego samego morfemu są zawsze krótkie, np. fast fas t, ale już np. er rast ʔ e ː ɐ̯ ˈ ʁa ːs t z długim a ː, bo -t należy do innego morfemu (do końcówki fleksyjnej).
Wieloznaki oznaczające spółgłoski oznaczają też krótkość samogłoski przed tą spółgłoską, np. waschen ['vaʃ ə n – krótkie a przed spółgłoską ʃ.

Niemieckie samogłoski opisuje następująca tabela (na podstawie Lagenscheidts Taschenwörterbuch Deutsch)ː

Istnieją też dwugłoski: /a ɪ̯/, /ɔ ʏ̯/, /a ʊ̯/ (rzadko także: /ʊ ɪ̯/)

Uwagi:

W wymowie scenicznej^[h] dyftongi niemieckie realizowane są odpowiednio jako /a e̯/, /o e̯/ i /a o̯/
Samogłoska /ɛ ː/ zastępowana jest zazwyczaj przez /e ː/ np. Mädchen ˈ mɛ ːt ç ə n lub ˈ me ːt ç ə n
W nielicznych wyrazach obcego pochodzenia istnieje też krótka samogłoska /ø/, np. w wyrazie Föderation ˌ f ø d ɛ ʁ a ’t͡s ɪ̯o ː n
Samogłoski krótkie w wygłosie (z wyjątkiem ə) ulegają często wydłużeniu i wymawiane są jako półdługie, np. o ˙ np. w wyrazie Kino ['k i ː no ˙.
Równolegle do pisowni z wykorzystaniem liter ä, ü, ö występują słowa zawsze pisane przez ae, ue, oe – dotyczy to przede wszystkim niektórych nazw własnych (np. Goethe, Moers).

Przykładowy tekst | edytuj kod

Alle Menschen sind frei und gleich an Würde und Rechten geboren. Sie sind mit Vernunft und Gewissen begabt und sollen einander im Geist der Brüderlichkeit begegnen.

['ʔ a l ə 'm ɛ n ʃ ə n z ɪ n t f ʁ a ɪ̯ ʔ ʊ n t g̊l a ɪ̯ç ʔ a n 'v ʏ ʁ d ə ʔ ʊ n t 'ʁ ɛ ç t ə n g ə'b o ː ʁ ə n # z i ː z ɪ n t m ɪ t f ɐ'n ʊ n f t ʔ ʊ n t g̊ə'v ɪ s ə n b ə'g a ː p t ʔ ʊ n t 'z̥ɔ l ə n a ɪ̯'n a n d ɐ ʔ ɪ m g a ɪ̯s t d̥e ː ɐ̯ 'b ʁ y ː d ɐ l ɪ ç k a ɪ̯t b̥ə'g e ː g n ə n

Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Gramatyka | edytuj kod

Osobny artykuł: Gramatyka języka niemieckiego.

Język niemiecki zalicza się zasadniczo do typu języków fleksyjnych, przy czym odmiana rzeczownika jest stosunkowo uboga i do oznaczenia liczby i przypadka używa się przede wszystkim rodzajników.

Język niemiecki ma liczbę pojedynczą z 3 rodzajami – męskim, żeńskim i nijakim, oraz liczbę mnogą bez podziału na rodzaje. Rodzaje męski i nijaki wykazują podobieństwo w odmianie, podobnie rodzaj żeński i liczba mnoga. Są 4 przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik, przy czym najrzadziej używany jest dopełniacz (najczęściej zastępuje się go konstrukcjami z przyimkiem).

Czasowniki mają bogatszą odmianę przez osoby, liczby, czasy i strony. Formy czasowników niemieckich nie rozróżniają natomiast rodzaju gramatycznego. Czasownik zawsze jest drugą częścią zdania, chyba że w zdaniu pytającym szczegółowym. Zawsze znajduje się on obok podmiotu.

Zobacz też | edytuj kod

Uwagi | edytuj kod

↑ Na podstawie statusu urzędowego.
↑ W odróżnieniu od języka polskiego, gdzie akcentowana jest zwykle przedostatnia sylaba np. tłumaczyć t w u ˈ m a t͡ʃ ɨ t͡ɕ}].
↑ ^a ^b ^c ^d Występuje tylko w nazwach własnych.
↑ Przekształcenie się półsamogłoski lub samogłoski zredukowanej w samogłoskę.
↑ Grupa występujących po sobie spółgłosek o zbliżonej artykulacji.
↑ ^a ^b Występujące wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia.
↑ Samogłoska niemająca pełnej wartości wokalnej, krótsza od samogłoski krótkiej.
↑ Staranna wymowa obowiązująca aktorów na scenie.

Przypisy | edytuj kod

↑ SIL Ethnologue (2006). 95 million speakers of Standard German; 98 million including Middle and Upper German dialects; 100 million including Low Saxon and Yiddish.
↑ National Geographic Collegiate Atlas of the World, publikacja R.R Donnelley & Sons Company, 2006, strony 257-270, ISBN 0-7922-3662-9, ISBN 978-0-7922-3662-7.
↑ George Weber: The World’s 10 most influential Languages. [dostęp 2013-10-07].
↑ Carl Waldman, Catherine Mason: Encyclopedia of European Peoples. s. 887. [dostęp 2014-02-23].
↑ Word „flag” in different languages: Language by group. [dostęp 2014-02-23].
↑ Charlotte Gooskens, Sebastian Kürschner, Renée van Bezooijen: Intelligibility of High and Low German to speakers of Dutch. [dostęp 2014-02-23].
↑ ^a ^b ^c Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015 (niem.). Auswärtiges Amt. [dostęp 2015-04-21].
↑ Maciej Mackiewicz: Język niemiecki w Polsce (pol.). W: Interakcje. Leksykon komunikowania polsko-niemieckiego [on-line]. [dostęp 2016-06-13].

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Kontrola autorytatywna (język):

Na podstawie artykułu: "Język niemiecki" pochodzącego z Wikipedii
Oryginał Edytuj Historia i autorzy