Język niemiecki w encyklopedii
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Słownik niemiecko-polski, polsko-niemiecki onlineJęzyk niemiecki (niem. deutsche Sprache, Deutsch /dɔʏ̯t͡ʃ/) – język z grupy zachodniej rodziny języków germańskich. W lingwistyce traktuje się go jako grupę kilku języków zachodniogermańskich, które często są określane jako języki niemieckie; standardowy język niemiecki (Standard Hochdeutsch) oparty jest na Biblii Marcina Lutra, która z kolei opiera się na języku mówionym w Górnej Saksonii i Turyngii.
Spis treści
- 1 Języki zachodniogermańskie
- 2 Wpływ na inne języki
- 3 Użytkownicy na świecie
- 4 Ortografia
- 5 Akcent wyrazowy
- 6 Fonetyka i fonologia a pisownia niemiecka
- 7 Gramatyka
- 8 Zobacz też
- 9 Uwagi
- 10 Przypisy
- 11 Linki zewnętrzne
Języki zachodniogermańskie | edytuj kod
W skład języków zachodniogermańskich, które przede wszystkim ze względów politycznych, a nie lingwistycznych są powszechnie uważane za „jeden język niemiecki” wchodzą:
- alemański (Szwajcaria, Liechtenstein, Alzacja, Szwabia, w tym południowa część landu Badenia-Wirtembergia i Vorarlberg)
- bawarski (Górna Bawaria, Dolna Bawaria, Górny Palatynat, Południowy Vogtland, Austria – oprócz kraju związkowego Vorarlberg, Samnaun w Gryzonii, Prowincja Bolzano, dawniej także część Szumawy i Lasu Czeskiego na terenie Czech i Moraw)
- górnofrankijski (Frankonia),
- środkowofrankijski, zwany też zachodniośrodkowoniemieckim (Hesja, Palatynat, mowa okolic Kolonii i wschodniej Mozeli),
- wschodniośrodkowogórnoniemiecki (do którego można zaliczyć „Standard Hochdeutsch”, oraz gwary z obszaru Górnej Saksonii, Turyngii, Anhaltu, południowej Brandenburgii oraz ze Śląska; dawniej również Prusy Górne, Sudety[potrzebny przypis]) oraz
- dolnoniemiecki (Dolna Saksonia, Meklemburgia, północna Brandenburgia, Pomorze – obecnie tylko Przednie, dawniej również Prusy Dolne[potrzebny przypis]; historycznie również język niderlandzki (dolnofrankijski), a za nim afrikaans stanowią odmianę języka dolnoniemieckiego[4][5][6]).
Wpływ na inne języki | edytuj kod
Języki niemieckie (często w kontakcie z innymi językami) odegrały kluczową rolę w kształtowaniu się kilku innych języków. Przykładem jest tu wykształcony w średniowieczu język jidysz. W XIX wieku natomiast z kilku etnolektów niemieckich w Pensylwanii wykształciła się odmiana pensylwańska.
Użytkownicy na świecie | edytuj kod
Język niemiecki ma swoich użytkowników w wielu krajach, gdzie nie ma statusu oficjalnego. Są to: Stany Zjednoczone, Brazylia, Kanada, Francja, Argentyna, Rosja, Kazachstan, Australia, Holandia, Wielka Brytania, Hiszpania, Chile, Paragwaj, Węgry, Południowa Afryka, Meksyk, Izrael, Rumunia i Czechy. W Namibii ma status języka narodowego (w przeszłości był urzędowym).
Według raportu „Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015” w roku 2015 na całym świecie języka niemieckiego jako obcego uczyło się około 15,4 miliona osób[7]. Najwięcej osób uczyło się niemieckiego odpowiednio: w Europie – 9,4 mln, w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw – 3,1 mln, w Afryce – 0,85 mln, Azji – 0,79 mln oraz w USA i Kanadzie – 0,53 mln. Na poziomie studiów wyższych niemieckiego jako języka obcego uczyło się w 2015 roku ok. 1,3 mln studentów[7]. Krajem, w którym największa liczba osób uczyła się w 2015 roku języka niemieckiego była Polska – 2,28 mln osób, drugie miejsce zajmowały Wielka Brytania oraz Rosja – po 1,55 mln, a trzecie Francja – 1 mln uczących się[7]. W Polsce nauka języka niemieckiego oraz francuskiego, jako nośników nowoczesnej zagranicznej kultury i nauki, stawała się popularna od czasów Oświecenia. Dotyczyło to również pozostającego poza władzą państw niemieckojęzycznych Królestwa Kongresowego. W dwudziestoleciu międzywojennym języka niemieckiego w polskich szkołach średnich uczyło się 60% uczniów. W PRL-u rola języka niemieckiego w nauczaniu spadła, pod koniec tego okresu dotycząc 12% uczniów szkół podstawowych i ok. 30% uczniów szkół średnich. Na początku XXI wieku (w roku szkolnym 2011/2012) w polskich szkołach różnego typu język niemiecki był obowiązkowym przedmiotem dla 39% uczniów[8].
Europa niemieckojęzyczna Świat niemieckojęzyczny Dialekty niemieckieOrtografia | edytuj kod
Osobny artykuł: Alfabet niemiecki.Alfabet niemiecki jest odmianą alfabetu łacińskiego i składa się z 30 liter. Oprócz 26 liter klasycznych zawiera także przegłosy ä, ö i ü (tzw. umlauty) oraz ß (tzw. Es-Zett lub scharfes S). Przy braku odpowiednich czcionek muszą one być zastępowane odpowiednimi dwuznakami (ä = ae, ö = oe, ü = ue, ß = ss).
A Ä B C D E F G H I J K L M N O Ö P Q R S ẞ T U Ü V W X Y Z a ä b c d e f g h i j k l m n o ö p q r s ß t u ü v w x y z
Cechą charakterystyczną niemieckiej ortografii jest pisownia wszystkich rzeczowników wielką literą (występująca współcześnie ponadto jedynie w ortografii jęz. luksemburskiego; do 1948 r. obowiązywała ona również w języku duńskim).
W 1998 r. wprowadzono reformę (potem kilkakrotnie modyfikowaną) niemieckiej ortografii, która polega m.in. na wariantowym zniemczeniu pisowni niektórych wyrazów obcych, zwiększeniu liczby wyrażeń pisanych rozdzielnie oraz wielką literą, jak również zamienieniu ß występującego po krótkiej samogłosce na ss oraz zwiększeniu częstotliwości używania litery ä zamiast e. Nowa pisownia formalnie obowiązuje już w Niemczech i Austrii, jest jednak ignorowana przez największe wydawnictwa prasowe[potrzebny przypis].
Wygląd szkolnego pisma ręcznego w języku niemieckim był ściśle uregulowany. Do 1925 r. było to pismo zwane Kurrentschrift (kurrenta; inaczej Spitzschrift), a w latach 1935–1941 Sütterlinschrift (inaczej Deutsche Schrift). Do dzisiaj widać te wpływy w piśmie ręcznym starszego pokolenia Niemców.
Dla niemieckiego ze Szwajcarii i Liechtensteinu charakterystyczny jest brak litery ß w pisowni, zastępuje się ją podwójnym „s” (ss).
Akcent wyrazowy | edytuj kod
- Akcent wyrazowy w języku niemieckim pada w zdecydowanej większości wyrazów na pierwszą sylabę w wyrazie, np. dol·met·schen ˈdɔlmɛt͡ʃən[b]. W wyrazach złożonych z dwóch samodzielnych wyrazów np. Plat·ten-spie·ler ˈplatənˌʃpiːlɐ wyróżnia się dwa akcenty – główny na pierwszą sylabę pierwszego członu i poboczny na pierwszą sylabę drugiego członu. Wyjątkami są:
Fonetyka i fonologia a pisownia niemiecka | edytuj kod
- W niemieckiej pisowni występuje wiele wieloznaków, takich jak:
- ae[c] – oznacza głoskę /aː/ np. Raesfeld ˈraːsˌfɛlt.
- au – oznacza /aʊ/ np. Haus haʊ̯s
- ch – oznacza w sąsiedztwie fonemów /a/, /o/, /u/ i wieloznaku /au/ głoskę x tzw. Ach-Laut (przykłady: Nacht naxt, wach vax, Bauch baʊ̯χ), po e, i, ä, ö, ü, ei, ai, eu, äu, l, r, m, n, –chen oraz w wyrazach obcego pochodzenia miękkie ç, zbliżone do wymowy ch w polskim wyrazie chirurg (przykłady: Pech pɛç, Chemie çemi:, ich ʔɪç, China ˈçiːna, Nächte ['nɛçtə, Eiche ˈaɪ̯çə, euch ɔɪ̯ç, Mädchen ˈmɛːtçən lub ˈmeːtçən), W wyrazach greckich na początku wyrazu przed fonemami /a/,/o/ oraz przed spółgłoską oznacza głoskę k, np. Charakter ka'ʁaktɐ, Cholera ['kɔləʁa, Chrom kʁoːm
- chs – oznacza /ks/ (przykłady: wachsen ˈvaksn̩)
- dsch – oznacza głoskę d͡ʒ występującą wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Dschungel ˈd͡ʒʊŋəl
- Końcówka -er ulega asymilacji do tzw. r zwokalizowanego[d] ɐ np. Mutter ['mʊtɐ (zjawisko to nie występuje jednak w niektórych wariantach standardowego niemieckiego (np. u większości Szwajcarów) i jest zastępowane przez [r̩] lub [ər].
- ie – oznacza i: lub ɪ. (przykłady: Knie kniː, ale Vietnam ˌviɛtˈnam, das Viertel fɪrtəl)
- io – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego joː lub iːoː np. ionisch /ˈjoːnɪʃ/ lub /ˌiːˈoːnɪʃ/
- ig – oznacza w nieakcentowanym wygłosie dwuznak /ɪç/, a w odmianie /ɪɡ/. np.: fleißig ['flaɪ̯sɪç i der fleißige Student deːɐ̯ ['flaɪ̯sɪɡɐ ʃtuˈdɛnt
- ng – oznacza zwykle głoskę (ŋ), np. fangen ˈfaŋən. W niektórych wyrazach obcego pochodzenia oznacza ŋg, np. anglikanisch aŋgli’kaːnɪʃ
- nk – oznacza zbitkę spółgłosek[e] ŋk, np. Enkel ˈɛŋkəl
- oe, oi – oznacza głoskę œ np. Dietrich Bonhoeffer ˈdiːtʁɪç ˈboːnhœfɐ lub oznaczają głoskę /oː/ (przykłady: Soest zoːst, Voigt foːkt). Występują tylko w nazwach własnych.
- oey[c] – oznacza głoskę /ø:/ np. Bad Oeynhausen ba:t'ø:nhaʊzn.
- ou – oznacza w Namibii œŭ lub ɔŭ, np. Oukie œŭkiː albo ɔŭkiː
- Końcówka -ow występujące regionalnie w nazwach miejscowości oznacza długą głoskę /oː/, np. Güstrow ˈgʏstroː oraz sporadycznie w niemieckich nazwiskach (gdy występuje w obcojęzycznych nazwiskach czytane jest zgodnie z oryginalną wymową)
- qu – zwykle oznacza /kv/ np. Quelle ['kv̥ɛlə.
- rh – oznacza fonem /r/, realizowany jako r, ʀ lub ʁ (występuje wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia – np. Rheumatismus ˌʁɔʏ̯ma’tɪsmʊs
- sp – oznacza /ʃp/ z wyjątkiem pozycji wygłosowej, wówczas – sp /sp/ (przykłady: Sport ʃpɔʁt), także w wyrazach obcego pochodzenia np. Spartakiade ˌʃpaʁta’kɪ̯adə (ale: Wespe ['vɛspə). Litera s przed dwuznakiem ph oznacza s: Sphäre ['sfeːʁə. Istnieją też dialekty, w których sp zawsze oznacza sp lub zawsze ʃp.
- st – oznacza /ʃt/ z wyjątkiem pozycji wygłosowej – wówczas /st/. ʃt wymawiane jest także w nagłosie wyrazów obcego pochodzenia, np. Stratosphäre ˌʃtʁatɔ'sfeːʁə (ale: Bestie ['bɛstɪ̯ə, Vestalin vɛs’taːlɪn). Istnieją też dialekty, w których st oznacza zawsze st lub zawsze ʃt.
- ti – oznacza w śródgłosie przed samogłoską głoskę t͡sɪ występującą wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Vegetation vegetaˈt͡sɪɔːn.
- tsch – oznacza /t͡ʃ/ np. Deutsch dɔɪ̯t͡ʃ
- tz – oznacza t͡s np. w wyrazie Katze ['kat͡sə
- ue – oznacza głoskę ʏ np. Ueckermünde ʏkɐˈmʏndə lub /uː/ np. Buer buːɐ̯. Występuje w nazwach własnych.
- ui i uy, występujące w pisowni regionalnej, oznaczają głoskę /yː/, np. Duisburg ['dyːsb̥ʊʁk, Neukirchen- Vluyn nɔʁt’kɪʁçən 'flyːn, Huy ˈhyː. W nielicznych wyrazach, głównie obcego pochodzenia, ui występuje także w pisowni standardowej na oznaczenie dyftongu ʊɪ̯ (np. Uigure ʊɪ̯'guːʁə, pfui pfʊɪ̯).
- zig – oznacza t͡sɪç np. Zwanzig ˈt͡svant͡sɪç
- zsch[c] – oznacza głoskę t͡ʃ, np. Zschopau ˈt͡ʃoːpaʊ
- tzsch[c] – oznacza głoski t͡sʃ, np. Friedrich Wilhelm Nietzsche ˈfʁiːdʁɪç ˈvɪlhɛlm ˈniːt͡sʃə.
- ai, ay, ei,ey – zwykle oznacza dyftong /aɪ̯/, przykłady: Mais maɪ̯s, Bayern ['baɪ̯ɐn, Leim laɪ̯m, Meyer ['maɪ̯ɐ.
- äu, eu, oi, oy – zwykle oznacza dyftong /ɔɪ̯/. Przykłady: läuten ˈlɔɪ̯tən, Beutel ˈbɔɪ̯təl, także w wyrazach pochodzenia greckiego np. Euthanasie ˌʔɔʏ̯tana’ziː, Alois ['ʔalɔʏ̯s, Hoyerswerda ['hɔʏ̯ɐsv̥ɛɐ̯da˙.
- Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą spółgłoskę (np. bb, dd, ff, gg, kk, ll, mm, nn, pp, rr, ss, tt) i należące do jednego morfemu czyta się jako jeden dźwięk, inaczej niż w języku polskim. Przykłady: (Ebbe ˈɛbə, Kladde ˈkladə, Schiff ʃɪf), Flagge ['flaɡə, zurückkommen t͡suˈʀʏkːɔmən toll tɔl, kommen ˈkɔmən, Sonne ['zɔnə, Treppe ˈtʁɛpə, starre ˈʃtaʁe, essen ˈɛsən, retten ˈʁɛtən. Zapis ten jednocześnie oznacza, że poprzedzająca taką spółgłoskę samogłoska jest krótka.
- Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą samogłoskę (aa, oo lub ee) czyta się jako jeden dźwięk (jedną długą samogłoskę), inaczej niż w języku polskim. Przykłady: Saal zaːl, Boot boːt, Seele ['zeːlə. Podwójne uu występujące na przykład w wyrazie Genugtuung gə'nuːkˌtuːʊŋ czyta się jednak jako dwie samogłoski ze względu na przebiegającą między nimi granicę morfemów. Z podobnych względów podwójne ii w wyrazie assoziieren w wymowie starannej oznacza dwie samogłoski: asot͡sɪ'iːʁən. Również podwójne ee w wyrazie beenden nie oznacza z tego powodu jednej długiej samogłoski: bə'ʔɛndən.
- Sąsiadujące litery (np. ck, tz, dt, ph[f], sch, ah, äh, eh, ih, ..., th[f], gh, dh, ..., oraz tylko w nieakcentowanych końcówkach w wymowie potocznej: el, em, en i standardowej: er – oznaczają pojedynczą głoskę wynikającą z ogólnie ustalonej zasady odczytywania kombinacji liter. Przykłady: Zucker ˈt͡sʊkɐ, Schreck ʃʁɛk, Katze ['kat͡sə, Stadt ˈʃtat, Physik fyˈzɪk, Phase ['faːzə – także w imionach, np. Sophie, Schaf ʃaːf, Thema ['teːma˙, Wandel ˈvandl, kleinem ˈklaɪnm, Herzen ˈhɛɐt͡sn, Schüler ˈʃʏːlɐ.
Uwaga: powyższe zbitki liter mogą czasami oznaczać oddzielne głoski, jeśli użyto ich w zapisie oddzielnych morfemów, np.: beurteilen bə'ʔuʁtaɪlən, beinhalten bə'ʔɪnhaltən, entzückend ɛnt’t͡sʏkənt, entscheiden ɛnt'ʃaɪ̯dən, angeblich ['ʔangeːplɪç, ankommen ['ʔankɔmən, Häschen ['heːsçən itp.
- Litera c występuje poza dwuznakami jedynie w nowszych zapożyczeniach (np. Creme kʁɛːm lub kʁeːm), Container kɔn’teːnɐ, Center ['sɛntɐ, imionach (np. Claudia ['klaʊdɪ̯a) i nazwach miejscowych. Oznacza głoskę k przed samogłoskami a, o oraz u, a także przed spółgłoskami, rzadziej t͡s lub s.
- Litery d, t, n oznaczają głoski apikalne (nie jak w języku polskim koronalne)[potrzebny przypis]
- e – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą – w pisowni standardowej wyłącznie przez literę i (np. viel fiːl) – regionalnie także literę o (np. Soest zoːst). /eː/ i /ɛː wymawiane są w sposób zbliżony do polskiego „ej”, przykłady: leer leːɐ̯, Bär bɛːɐ̯. Natomiast samodzielne końcowe ə wymawiane jest jako zredukowana samogłoska[g] szwa np. Mücke ˈmʏkə.
- h – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczanej przez literę poprzedzającą, przykłady: Schuh ʃuː i Schuhe ['ʃuːə). Ortografia niemiecka nie jest w tym wypadku jednak konsekwentna, ponieważ często długości samogłosek nie oznacza się w piśmie. A więc na przykład chociaż w wyrazie Stühle ['ʃtyːlə litera h oznacza długość samogłoski oznaczanej przez ü, tj. yː, to już przy tej samej samogłosce w wyrazie Schüler ['ʃyːlɐ litera h nie pojawia się w zapisie. Dodatkowo h występuje w części wyrazów również tam, gdzie jej funkcja oznaczania długości jest zbędna, ponieważ rolę tę spełniają inne litery, np. w er sieht) ['ʔeːɐ̯ 'ziːt litera h jest zbędna z punktu widzenia oddawania w zapisie długości samogłoski iː, ponieważ długość oznacza już dwuznak ie. O regułach użycia litery h w ortografii nie decydują więc wyłącznie względy fonetyczne, ale też historyczne oraz korelacja z innymi formami danego wyrazu (por. omówione sieht, bo sehen). Samodzielna litera h oznacza w nagłosie spółgłoskę h, różną od x, przykłady: hin hɪn, występuje także w rzeczownikach złożonych rothaarig ˈroːthaːrɪç. Przed l, m, n, r i po samogłoskach występuje tzw. h-nieme. Przykłady: Jahr jaːɐ̯ i Jahr jaːɐ̯, Kuhle ˈkuːlə, Kuhle ˈkuːlə, Schuhe ˈʃuːə, gehen geːən(dodatkowo długa samogłoska e wymawiana jest w sposób zbliżony do polskiego ej, choć w Austrii wymawia się geːhən.
- i – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą, ale występuje jedynie regionalnie w stosunku do litery o (np. Troisdorf ['tʁoːsd̥ɔʁf)
- Ze względu na dialekty istnieją trzy równoprawne warianty realizacji fonemu /r/ – r, ʀ i ʁ
- Samodzielne s oznacza z w nagłosie przed samogłoską np. Sache zaxe, w śródgłosie między dwoma samogłoskami np. Glaser ˈglaːzɐ, natomiast w nagłosie przed spółgłoską, śródgłosie przed spółgłoską, wygłosie oraz w zapożyczeniach z języka angielskiego oznacza s, przykłady: Sphäre ['sfe:ʁə, Mast mast, Haus haʊ̯s, Sex sɛks również zɛks (zbitki st, sp, sch, ss omówiono powyżej).
- Litera o oznacza /oː/, które wymawia się inaczej niż w języku polskim np. Bote ˈboːtə. o wymawia się zaś tak samo jak w języku polskim.
- Litera ß oznacza głoskę s np. weiß vaɪ̯s, w odróżnieniu od ss (również oznaczającego s np. Fass fas) występuje w zapisie po samogłoskach długich i dyftongach. Dodatkowo dla zastąpienia litery ß przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się sz lub ss.
- Litera t oznacza przed samogłoską w wyrazach obcego pochodzenia t͡s) np. Nation nat͡si̯o:n), zaś w wyrazach rodzimie niemieckich t), np. Tisch tɪʃ
- Litera x oznacza ks np. Xerographie kseʀoɡʀaˈfiː.
- Litera v oznacza w nagłosie głoskę f np. Vater ˈfaːtɐ z wyjątkiem wyrazów obcego pochodzenia, w których oznacza zazwyczaj głoskę v, np. w wyrazie Virus ['viːʁus.
- Litera y oznacza w śródgłosie głoskę /yː/ (Lyrik ['lyːʁɪk), y (Physik fy'ziːk) lub ʏ (Sylt ['zʏlt), natomiast w wygłosie głoskę ɪ (Franz Vranitzky ['fʁant͡s fʁa’nɪt͡skɪ)
- Litera z – oznacza głoskę t͡s, przykłady: Zorn ['t͡sɔʁn, Zahn t͡saːn
- W języku niemieckim występują też tzw. umlauty:
- Litera ä oznacza głoskę ɛ (Äste ['ʔɛstə) lub /ɛː/ (spät ʃpɛːt) (zastępowana jest najczęściej przez eː, np. spät ʃpeːt). Dodatkowo dla zastąpienia litery ä przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się ae np. w nazwiskach Lothar Herbert Matthäus → Lothar Herbert Matthaeus
- Litera ö oznacza głoskę œ, np. (öffnen ['ʔœfnən) lub /øː/, np. mögen ['møːgən, czasem ø np. Föderation ˌfødɛʁa’t͡sɪ̯oːn, także øˑ (Ökonomie øˑkoˑnoˑˈmiː). Dodatkowo dla zastąpienia litery ö przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się oe np. w nazwiskach Andreas Widhölzl → Andreas Widhoelzl
- Litera ü oznacza głoskę ʏ (Flüchtling ['flʏçtlɪŋ lub /yː/ (fühlen ['fyːlən) także yˑ (amüsieren amyˑˈziːʀən). Dodatkowo dla zastąpienia litery ü przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się ue np. w nazwiskach Andreas Küttel → Andreas Kuettel, stronach internetowych Süddeutsche Zeitung → http://www.sueddeutsche.de/, adresach e-mailowych np. Süddeutsche Zeitung → redaktion@sueddeutsche.de
- Przed samogłoską akcentowaną w nagłosie morfemu występuje zwarcie krtaniowe ʔ, nieoznaczane w piśmie.
- Spółgłoski dźwięczne ulegają ubezdźwięcznieniu w wygłosie przykłady: halb halp (b dźwięczna, p bezdźwięczna), Pferd pfeːɐ̯t (d dźwięczna, t bezdźwięczna), Weg veːk (g dźwięczna, k bezdźwięczna). Spółgłoski bezdźwięczne p, t, k wymawiane są z przydechem. Istnieją też ich nieprzydechowe odpowiedniki powstałe w wyniku ubezdźwięcznienia b, d i ɡ w nagłosie morfemu po spółgłosce przydechowej, np. w wyrazie abgeben ['ʔapʰkeːbən (częściej notowane jako ['ʔapg̊eːbən) głoska ɡ w nagłosie morfemu -geben traci dźwięczność, lecz nie zyskuje przydechu po przydechowym pʰ w wygłosie morfemu ab-.
- Wyrazy i zwroty zapożyczone z języka angielskiego i francuskiego wymawiane są zwykle w sposób jednakowy z wymową obcą, np. Smith ['smɪθ, Niveau ni’voː lub w sposób zbliżony, np. First Lady ['fœəst 'leːdɪ (ang. ['fəːst 'leɪ̯dɪ), E-Mail ˈʔiːmeːl (ang. ˈʔiːmeɪ̯l), Sex zɛks (ang. sɛks), Etui e’tyiː (fr. e’tɥi)
- W sylabach otwartych (kończących się samogłoską) samogłoskę wymawia się długo np.: fra ·gen ˈfraːgən); lub krótko np.: mo·ti·viert motiˈviːɐ̯t
- W sylabach zamkniętych (kończących się spółgłoską) samogłoskę wymawia się krótko, przykłady: kom·men, ler·nen, schmer·zen, Lek·tor, Mor·gen. Wyjątek stanowią samogłoski w wyrazach jednosylabowych, zakończone spółgłoską pojedynczą. Samogłoski w tych wyrazach są długie i należy je odpowiednio dłużej wymawiać. Przykłady: der deːɐ, gut guːt, wir viːɐ, Tag taːk, Weg veːk, Fuß fuːs, Spaß ʃpaːs. Ponadto należy pamiętać, że nieme „h” jest wskaźnikiem długości poprzedzającej je samogłoski. (Przykłady: Uhr, Stahl, Ohr, ihr, nehmen) Wskaźnikiem zaś krótkości samogłosek poprzedzających są zarówno dwie jednakowe, jak również dwie różne spółgłoski. (Przykłady: kom-men, ler-nen, singen, nicht, Gruppe, Kollege) Podwójne spółgłoski wymawia się w języku niemieckim (w przeciwieństwie do polskiego) tak jak pojedyncze spółgłoski, czyli krótko.
- Samogłoski przed zbitką (parą) spółgłosek należącymi do tego samego morfemu są zawsze krótkie, np. fast fast, ale już np. er rast ʔeːɐ̯ ˈʁaːst z długim aː, bo -t należy do innego morfemu (do końcówki fleksyjnej).
- Wieloznaki oznaczające spółgłoski oznaczają też krótkość samogłoski przed tą spółgłoską, np. waschen ['vaʃən – krótkie a przed spółgłoską ʃ.
Niemieckie samogłoski opisuje następująca tabela (na podstawie Lagenscheidts Taschenwörterbuch Deutsch)ː
Istnieją też dwugłoski: /aɪ̯/, /ɔʏ̯/, /aʊ̯/ (rzadko także: /ʊɪ̯/)
Uwagi:
- W wymowie scenicznej[h] dyftongi niemieckie realizowane są odpowiednio jako /ae̯/, /oe̯/ i /ao̯/
- Samogłoska /ɛː/ zastępowana jest zazwyczaj przez /eː/ np. Mädchen ˈmɛːtçən lub ˈmeːtçən
- W nielicznych wyrazach obcego pochodzenia istnieje też krótka samogłoska /ø/, np. w wyrazie Föderation ˌfødɛʁa’t͡sɪ̯oːn
- Samogłoski krótkie w wygłosie (z wyjątkiem ə) ulegają często wydłużeniu i wymawiane są jako półdługie, np. o˙ np. w wyrazie Kino ['kiːno˙.
- Równolegle do pisowni z wykorzystaniem liter ä, ü, ö występują słowa zawsze pisane przez ae, ue, oe – dotyczy to przede wszystkim niektórych nazw własnych (np. Goethe, Moers).
Przykładowy tekst | edytuj kod
Alle Menschen sind frei und gleich an Würde und Rechten geboren. Sie sind mit Vernunft und Gewissen begabt und sollen einander im Geist der Brüderlichkeit begegnen.
['ʔalə 'mɛnʃən zɪnt fʁaɪ̯ ʔʊnt g̊laɪ̯ç ʔan 'vʏʁdə ʔʊnt 'ʁɛçtən gə'boːʁən # ziː zɪnt mɪt fɐ'nʊnft ʔʊnt g̊ə'vɪsən bə'gaːpt ʔʊnt 'z̥ɔlən aɪ̯'nandɐ ʔɪm gaɪ̯st d̥eːɐ̯ 'bʁyːdɐlɪçkaɪ̯t b̥ə'geːgnən
Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
Gramatyka | edytuj kod
Osobny artykuł: Gramatyka języka niemieckiego.Język niemiecki zalicza się zasadniczo do typu języków fleksyjnych, przy czym odmiana rzeczownika jest stosunkowo uboga i do oznaczenia liczby i przypadka używa się przede wszystkim rodzajników.
Język niemiecki ma liczbę pojedynczą z 3 rodzajami – męskim, żeńskim i nijakim, oraz liczbę mnogą bez podziału na rodzaje. Rodzaje męski i nijaki wykazują podobieństwo w odmianie, podobnie rodzaj żeński i liczba mnoga. Są 4 przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik, przy czym najrzadziej używany jest dopełniacz (najczęściej zastępuje się go konstrukcjami z przyimkiem).
Czasowniki mają bogatszą odmianę przez osoby, liczby, czasy i strony. Formy czasowników niemieckich nie rozróżniają natomiast rodzaju gramatycznego. Czasownik zawsze jest drugą częścią zdania, chyba że w zdaniu pytającym szczegółowym. Zawsze znajduje się on obok podmiotu.
Zobacz też | edytuj kod
Uwagi | edytuj kod
- ↑ Na podstawie statusu urzędowego.
- ↑ W odróżnieniu od języka polskiego, gdzie akcentowana jest zwykle przedostatnia sylaba np. tłumaczyć twuˈmat͡ʃɨt͡ɕ}].
- ↑ a b c d Występuje tylko w nazwach własnych.
- ↑ Przekształcenie się półsamogłoski lub samogłoski zredukowanej w samogłoskę.
- ↑ Grupa występujących po sobie spółgłosek o zbliżonej artykulacji.
- ↑ a b Występujące wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia.
- ↑ Samogłoska niemająca pełnej wartości wokalnej, krótsza od samogłoski krótkiej.
- ↑ Staranna wymowa obowiązująca aktorów na scenie.
Przypisy | edytuj kod
- ↑ SIL Ethnologue (2006). 95 million speakers of Standard German; 98 million including Middle and Upper German dialects; 100 million including Low Saxon and Yiddish.
- ↑ National Geographic Collegiate Atlas of the World, publikacja R.R Donnelley & Sons Company, 2006, strony 257-270, ISBN 0-7922-3662-9, ISBN 978-0-7922-3662-7.
- ↑ George Weber: The World’s 10 most influential Languages. [dostęp 2013-10-07].
- ↑ Carl Waldman, Catherine Mason: Encyclopedia of European Peoples. s. 887. [dostęp 2014-02-23].
- ↑ Word „flag” in different languages: Language by group. [dostęp 2014-02-23].
- ↑ Charlotte Gooskens, Sebastian Kürschner, Renée van Bezooijen: Intelligibility of High and Low German to speakers of Dutch. [dostęp 2014-02-23].
- ↑ a b c Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015 (niem.). Auswärtiges Amt. [dostęp 2015-04-21].
- ↑ Maciej Mackiewicz: Język niemiecki w Polsce (pol.). W: Interakcje. Leksykon komunikowania polsko-niemieckiego [on-line]. [dostęp 2016-06-13].
Linki zewnętrzne | edytuj kod
- Wielki słownik niemiecko-polski PONS
- Wielki słownik polsko-niemiecki PONS
- Strona o języku niemieckim, testy, ćwiczenia, zagadnienia gramatyczne
- Słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
- ozali.org – Słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
- Prawniczy słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
- Słownik „Niemiecki jako język obcy” PONS
- Słownik języka niemieckiego Uniwersytet Lipski
- Niemiecki słownik wyrazów obcych Langenscheidt
- Wielki Słownik Języka Niemieckiego Braci Grimm (16 tomów) Projekt Uniwersytetu w Trewirze
- The sounds of German Projekt fonetyki niemieckiej zrealizowany przez University of Iowa
- Duden Online
- Strona z darmowymi lekcjami języka niemieckiego: słownictwo, gramatyka, śmieszne historie i wolno prezentowane wiadomości